W orzecznictwie sądów powszechnych ukształtowała się linia orzecznicza, zgodnie z którą w sprawie „frankowej”, w której dochodzone są roszczenia wywodzone z nieważności umowy kredytowej istnieje współuczestnictwo konieczne wszystkich osób, które podpisały umowę kredytu. Inaczej mówiąc albo pozew składają wszyscy byli małżonkowie albo sąd oddali powództwo i przegramy sprawę.
Sprawa nie została przesądzona przez Sąd Najwyższy ale istnieje kilka takich orzeczeń sądów powszechnych. Dla przykładu podaję kilka z nich:
Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 4 stycznia 2019 r. XXV C 1849/17
„Oddalenie powództwa w niniejszej sprawie było podyktowane także brakiem legitymacji procesowej po stronie powodowej. Stronami umowy kredytu hipotecznego z 10 lutego 2006 r. byli z jednej strony bank, a z drugiej kredytobiorcy w osobach małżonków M. B. (1) i M. B. (2). Nie budzi wątpliwości, że pomiędzy współkredytobiorcami zachodzi współuczestnictwo materialne jednolite konieczne w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. Oznacza to, że stroną powodową powinni być jednocześnie wszyscy ww. kredytobiorcy.
Współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, gdy wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Oznacza to, że wobec każdego ze współuczestników niezbędne jest wydanie jednorodnego rozstrzygnięcia. Co do zasady, powaga rzeczy osądzonej nie odnosi się do współuczestników, których prawomocny wyrok nie obejmował. Prawomocny wyrok może mieć powagę rzeczy osądzonej tylko między biorącymi udział w procesie stronami. Jakkolwiek art. 375 k.c. stanowi, że wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne, co uzasadniałoby możliwość samodzielnego działania w sprawie, to jednak punktem wyjścia całego procesu powinno być ustalenie, jaki jest stosunek współkredytobiorcy do sformułowanego roszczenia, czy je popiera czy nie, czy się z nim zgadza, zwłaszcza w sytuacji formułowania roszczeń o ustalenie treści stosunku prawnego.
Mając na uwadze, że w niniejszej sprawie po stronie powodowej nie wystąpili wszyscy współuczestnicy konieczni (art. 72 § 2 k.p.c.), Sąd stwierdził brak legitymacji procesowej czynnej, co skutkowało oddaleniem powództwa. Należy przy tym nadmienić, że bez znaczenia dla sądu oraz dla banku pozostaje fakt zawarcia pomiędzy byłymi małżonkami B. porozumienia co do podziału majątku wspólnego oraz zapis, że powódka przejęła wobec M. B. (2) zobowiązanie finansowe z tytułu umowy kredytu. Uzgodnienia byłych małżonków w tym zakresie nie maja skutku wobec banku, bo bank jako wierzyciel nie wyraził zgody na przejęcie długu, nie spowodowały bowiem, że M. B. (2) przestał być dłużnikiem pozwanego banku.”
Wyrok Sadu Okręgowego w Warszawie z 17.5.2018 r., XXV C 1811/16
„Po stronie powódki D. M. i jej męża J. M. (1) jako kredytobiorców, będących jako małżonkowie stroną umowy z dnia 27 listopada 2006 roku, zachodziło współuczestnictwo materialne konieczne. Przedmiot sporu w związku ze zgłoszonym żądaniami stanowią wspólne prawa i obowiązki powódki i jej męża i jednocześnie są oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, a z istoty stosunku prawnego (umowy kredytu) wynika, iż wyrok, którego wydania domagała się powódka, miał dotyczyć nie tylko jej sytuacji prawnej, ale także miał wpłynąć na sytuację prawną jej męża jako drugiego kredytobiorcy (art. 72 – art. 73 k.p.c.). Z tego względu Sąd zarządzeniem z dnia 20 lutego 2017 roku wezwał powódkę do potwierdzenia aktualnego adresu jej męża J. M. (1) oraz złożenia odpisu pozwu wraz z załącznikami celem dołączenia go do zawiadomienia J. M. (1) o toczącym się postępowaniu (k. 115 verte), a następnie zarządzeniem z dnia 20 marca 2017 roku nakazał doręczyć odpis pozwu J. M. (1), zawiadamiając go jednocześnie o toczącym się postępowaniu i pouczając o prawie do przystąpienia do sprawy w charakterze powoda w terminie dwóch tygodni od otrzymania zawiadomienia (k. 122 verte i k. 125 – 126). Odpis pozwu wraz z zawiadomieniem i pouczeniem o prawie do przystąpienia do sprawy w charakterze powoda został doręczony mężowi powódki w dniu 3 kwietnia 2017 roku (k. 127). W zakreślonym terminie, liczonym od dnia 3 kwietnia 2017 roku do dnia 17 kwietnia 2017 roku, mąż powódki J. M. (1) nie przystąpił do sprawy w charakterze powoda, co już z tego powodu determinowało brak możliwości uwzględnienia powództwa o ustalenie nieważności umowy i o ukształtowanie treści stosunku prawnego.”
Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 30.11.2016 r., XXVC 916/15
„Zauważyć należy, że stronami umowy kredytu hipotecznego nr (…) indeksowanego do CHF z dnia 1 marca 2007 r. byli z jednej strony bank, a z drugiej kredytobiorcy w osobach A. D. (1), A. D. (2) i B. D. (k. 17). Nie budzi wątpliwości, że pomiędzy współkredytobiorcami zachodzi współuczestnictwo jednolite konieczne w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. Oznacza to, że stroną powodową powinni być jednocześnie wszyscy ww. kredytobiorcy.
Współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, gdy wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Oznacza to, że wobec każdego ze współuczestników niezbędne jest wydanie jednorodnego rozstrzygnięcia. Brzmienie wyroku musi być jednakowe wobec wszystkich współuczestników biorących udział w sprawie. Niemożliwe jest wydanie wcześniejszego rozstrzygnięcia w stosunku do poszczególnych współuczestników. W takiej sytuacji, sprawę traktuje się jako jedną i niepodzielną wobec wszystkich podmiotów występujących po danej stronie. Ewentualna rozbieżność rozstrzygnięcia wobec współuczestników jednolitych stanowiłaby wewnętrzną sprzeczność wyroku i nie byłaby możliwa do pogodzenia z istotą stosunku prawnego. Co do zasady, powaga rzeczy osądzonej nie odnosi się do współuczestników, których prawomocny wyrok nie obejmował. Prawomocny wyrok może mieć powagę rzeczy osądzonej tylko między biorącymi udział w procesie stronami. Jakkolwiek art. 375 k.c. stanowi, że wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne, co uzasadniałoby możliwość samodzielnego działania
w sprawie, to jednak punktem wyjścia całego procesu powinno być ustalenie, jaki jest stosunek współkredytobiorcy do sformułowanego roszczenia, czy je popiera czy nie, czy się z nim zgadza, zwłaszcza w sytuacji formułowania roszczeń o ustalenie treści stosunku z bankiem.
Mając na uwadze, że w niniejszej sprawie po stronie powodowej nie wystąpili wszyscy współuczestnicy konieczni (art. 72 § 2 kpc), Sąd stwierdził brak legitymacji procesowej łącznej, co skutkowało oddaleniem powództwa. Należy przy tym nadmienić, że współkredytobiorcy A. D. (2) i B. D. wprawdzie zdecydowali się na udział w postępowaniu, ale tylko jako interwenienci uboczki po stronie powódki. Mając pomoc profesjonalnego pełnomocnika w osobie radcy prawnego, świadomie wybrali taką formę uczestnictwa w sprawie.”
CZY TAKIE STANOWISKO JEST PRAWIDŁOWE? Ciężko odpowiedzieć na to pytanie, zwłaszcza, że jak wyżej przytoczono argumentacja w tym zakresie nie jest pogłębiona.
Na uwagę zasługuje jednak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2018 r. V CSK 424/17. W sprawie tej orzekano o ustaleniu nieważności umowy pożyczki.
Warto przytoczyć obszerne fragmenty tego ciekawego uzasadnienia. Sąd Najwyższy uznał, że „Podzielić należy stanowisko orzecznictwa (zob. wyrok SN z 13 maja 2010 r., IV CSK 531/09), że kwestia współuczestnictwa procesowego powinna być określana odrębnie dla każdego stanu faktycznego i odpowiadającego mu stanu prawnego. Także w wypadku rozpoznawanej sprawy, analiza istoty spornego stosunku prawnego, decydującego o współuczestnictwie koniecznym, powinna być dokonywana z punktu widzenia dotyczących go przepisów prawa materialnego. Jeżeli zatem źródłem stosunków obligacyjnych jest umowa, legitymacja procesowa powiązana zostaje z reguły z wszystkimi podmiotami mającymi status strony tej umowy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2013 r., III CZP 100/12, OSNC 2013, Nr 9, poz. 14). Rozważając stosunek prawny pożyczki (art. 720 § 1 k.c.), będącej umową, w której dający pożyczkę (zwany pożyczkodawcą) zobowiązuje się przenieść na własność biorącego (zwanego pożyczkobiorcą) określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości, nie ma współuczestnictwa koniecznego jednolitego w sytuacji, gdy pożyczkobiorcy zobowiązali się do zwrotu kwoty pożyczki solidarnie.
Przypomnieć należy, że solidarność dłużników, stosownie do art. 366 k.c. polega na tym, że kilka osób może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych; aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani. Z kolei, z art. 368 k.c. wynika, że tyle jest zobowiązań wobec wierzyciela, ilu jest dłużników. Równolegle, art. 376 k.c. stanowi o tzw. stosunku wewnętrznym między dłużnikami solidarnymi w ten sposób, że jeżeli któryś z dłużników solidarnych spełnił świadczenie wobec wierzyciela, to w zależności od łączącego współdłużników stosunku prawnego może on żądać od nich części przypadającego na nich długu (roszczenie regresowe).
Skarżący podkreśla, że odróżnić należy stosunek prawny, z którego wynika zobowiązanie solidarne od solidarnego obowiązku spłaty i że czym innym jest powództwo prokuratora o ustalenie stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.) od powództwa o świadczenie solidarne, wynikające z art. 366 k.c. Przyznając rację temu ogólnemu twierdzeniu nie można zapominać o wskazanej sytuacji współdłużników solidarnych. Stają się nimi w chwili zawarcia stosunku prawnego, z którego solidarność wynika. W przypadku rozpoznawanej sprawy mamy do czynienia z sytuacją umowy zawieranej przez kilka podmiotów, jako biorących pożyczkę z jednym podmiotem tę pożyczkę dającym, przy czym występuje jedna umowa pożyczki, wielopodmiotowa po stronie pożyczkobiorców. Nie ma między nimi współuczestnictwa koniecznego, w dodatku jednolitego, gdyż nie występuje sytuacja prowadząca do toczenia sporu sądowego na gruncie umowy pożyczki, w którym muszą wystąpić wszyscy pozwani pożyczkobiorcy łącznie (art. 72 § 2 k.p.c.), a tym bardziej, aby z istoty umowy pożyczki i przepisów jej dotyczących miało wynikać, że wyrok dotyczyć będzie niepodzielnie wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 k.p.c.). Przypomnieć należy, że zasadą wyrażoną w art. 73 § 1 k.p.c. jest działanie każdego współuczestnika w imieniu własnym (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2005 r., II CK 487/04, nie publ. i z dnia 17 listopada 2010 r., I CSK 67/10, nie publ.). Według utrwalonych poglądów brak jest współuczestnictwa koniecznego, niezależnie od tego, czy dotyczy to świadczenia, czy ustalenia w stosunku do jednego lub wszystkich uczestników, że zawarta umowa jest bezwzględnie nieważna (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r., II CSK 478/06 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r. oraz z dnia 18 września 2013 r., V CNP 84/12, nie publ.).
Dla rozpoznania niniejszej sprawy jest charakterystyczne, że między pozwanym A. Ś. a siostrzaną spółką K. – 1 toczył się spór sądowy o ustalenie nieważności tej samej umowy pożyczki i mocą wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 27 października 2012 r., sygn. akt I C (…) oraz wyroku Sądu Apelacyjnego w (…) z dnia 9 maja 2013 r., sygn. akt I ACa (…) zapadło już prawomocne rozstrzygnięcie, stwierdzające nieważność umowy pożyczki. Sprawa ta pokazała, że można wystąpić o ustalenie nieważności stosunku zobowiązaniowego między jednym z dłużników a wierzycielem i pogląd ten podziela skład rozpoznający obecną sprawę.
Słusznie zwraca się uwagę w odpowiedzi na skargę, że dla stosunku zobowiązaniowego łączącego pozwanego A. Ś. ze spółką K. – 7 (obecnie to pozwany B. sp. z o.o.) stronami pozostają tylko te dwa podmioty. Nie ma więc naruszenia przez zaskarżony wyrok art. 72 § 1 pkt 1 i art. 72 § 2 k.p.c., co również dotyczy nie naruszenia art. 57 k.p.c. ze strony prokuratora jako powoda (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07, OSNC 2008, Nr 9, poz. 107; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2014 r., IV CSK 365/14, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2017 r., V CSK 248/16, nie publ.). Podobnie, jak wynika z przedstawionych argumentów nie nastąpiło naruszenie wyrokiem Sądu Apelacyjnego przepisów prawa materialnego, dotyczących przepisów o pożyczce i o odpowiedzialności solidarnej.”
Podkreślić należy, że Frankowcy również są dłużnikami solidarnymi banku (we wszystkich umowach z bankiem jakie czytałam był taki zapis). Umowa pożyczki i umowa kredytu nie mają zaś różnic, które czyniłyby powyższe rozważania na tle pożyczki niezasadnymi na tle umowy kredytu.
Warto również przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1970 r. III CZP 49/70, gdzie Sądy wypowiedział się w sprawie „Czy w sporze przeciwko obdarowanemu spadkobiercy o ustalenie nieważności umowy darowizny zachodzi czynne współuczestnictwo konieczne pozostałych spadkobierców darczyńcy?”
Sąd Najwyższy stwierdził, że : „W sporze przeciwko obdarowanemu spadkobiercy o ustalenie nieważności umowy darowizny nie zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne pozostałych spadkobierców darczyńcy.”
W uzasadnieniu SN stwierdził, że „Współuczestnictwo konieczne zachodzi wtedy (art. 72 § 2 k.p.c.), gdy ze względu na przedmiot sporu istnieje między współuczestnikami tak ścisła łączność, że jeden bądź kilku z nich nie może występować w procesie bez pozostałych. O tym, czy powództwo może być skutecznie wniesione tylko przez wszystkich wchodzących w grę współuczestników, czy też przeciwko wszystkim współuczestnikom, decydują przede wszystkim przepisy prawa materialnego. Przedmiotem roszczenia w niniejszej sprawie jest żądanie ustalenia nieważności umowy darowizny na tej podstawie, że ojciec stron, Władysław S., w czasie zawierania tej umowy znajdował się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, gdyż cierpiał na uwiąd starczy, miażdżycę mózgu połączoną z objawami demencji oraz napadami szału. Podstawą zatem roszczenia powoda w niniejszej sprawie jest ustalenie bezwzględnej nieważności czynności prawnej przewidzianej w art. 69 p.o.p.c. i w art. 82 k.c.
Na nieważność bezwzględną czynności prawnej może się powołać każda osoba zainteresowana. Legitymowanym w takich sprawach jest każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne osoby. Z tej przyczyny po stronie zainteresowanych w ustaleniu nieważności bezwzględnej czynności prawnej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Natomiast współuczestników takich, gdy występują wspólnie w procesie, wiąże współuczestnictwo materialne jednolite. Wydany bowiem w takiej sprawie wyrok dotyczy niepodzielnie ich wszystkich.
We wszystkich takich wypadkach zachodzi też tzw. rozszerzona prawomocność wyroku. Polega ona na tym, że prawomocny wyrok korzysta z powagi rzeczy osądzonej nie tylko między samymi stronami, ale również w stosunku do innych osób. Rozszerzona prawomocność wyroku może być skuteczna wobec wszystkich i przeciwko wszystkim, jak również może dotyczyć tylko pewnego kręgu osób. Do pierwszej grupy należą wypadki określone np. w art. 435 i 458 § 2 k.p.c., do drugiej grupy – wypadki, w których z natury stosunku prawnego wynika, że wyrok będzie obowiązywał także inne jeszcze osoby. W szczególności wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej w stosunku do następcy prawnego strony, jak również przeciwko osobom, które w razie współuczestnictwa w sporze łączyłoby ze sobą współuczestnictwo materialne jednolite. Prawomocny zatem wyrok wydany w sprawie wytoczonej przez jednego ze spadkobierców i ustalający nieważność darowizny dokonanej przez spadkodawcę ma powagę rzeczy osądzonej również w stosunku do spadkobierców, którzy nie brali udziału w tym procesie.”
W takim duchu orzekł też Sąd Okręgowy w Świdnicy w wyroku z dnia 29 grudnia 2016 r. II Ca 589/16 stwierdzając, że „zdaniem Sądu II Instancji, nie było uzasadnionych prawnie przesłanek do tego, ażeby powód nie mógł samodzielnie działać w tym procesie, bowiem kredytobiorcy, będący małżonkami, którzy zaciągnęli wspólnie kredyt na zaspokojenie ich potrzeb mieszkaniowych, a więc zobowiązanie dotyczące ich majątku wspólnego, odpowiadają solidarnie i ma do nich zastosowanie przepis art. 370 k.c., który stanowi, że jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, to są one zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej (podobnie wyrok SN z dnia 27 grudnia 1979 r. I CR 408/79, OSNC 1980, Nr 6, poz. 126). Podkreślić też należy, że dłużnik solidarny może podejmować działania samodzielnie z tym zastrzeżeniem, że nie mogą one szkodzić współdłużnikom (art. 371 k.c.), a wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne, dlatego też nie można zgodzić się z Sądem I Instancji, że wystąpienie z powództwem w tej sprawie tylko przez powoda, mogłoby doprowadzić do tego, że każdy z kredytobiorców miałby zobowiązanie o innym charakterze, bowiem powód kwestionował w pozwie postanowienia umowne wspólne dla obu kredytobiorców, uwzględnienie których byłoby korzystne dla obu dłużników, a tym samym skoro zarzuty podniesione w pozwie były im wspólne, powód mógł działać samodzielnie. Dlatego też zgodzić należało się z apelującym, że w niniejszej sprawie pomiędzy obu kredytobiorcami nie zachodzą podstawy do przyjęcia istnienia współuczestnictwa koniecznego, a współuczestnictwa materialnego, określonego w przepisie art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.”
Podkreślam, że wątpliwości dotyczą sytuacji, w której dochodzimy roszczeń związanych z nieważnością umowy. Gdy przedmiotem pozwu są same tylko nadpłaty – sprawę załatwia zwykła cesja (choćby w formie zwykłej umowy pisemnej). Tak np. orzekł Sąd Okręgowy w Szczecinie w wyroku z dnia 24 .2. 2016 r., I C 523/15 stwierdzając, że powód wykazał legitymację czynną dołączając umowę cesji z 30 marca 2015 r.
Sprawę komplikują nieco przepisy unijne i kwestie związane z oświadczeniami kredytobiorców o świadomej zgodzie na stwierdzenie nieważności. Czy tylko jeden z kredytobiorców może złożyć takie oświadczenie, czy konieczna jest zgoda wszystkich, którzy podpisali umowę?
Kwestie te stanowić będą przedmiot orzeczenia Sądu Najwyższego. Do tego czasu zalecam zawsze, żeby sprawę o unieważnienie umowy prowadzili wszyscy kredytobiorcy.
Reasumując:
Bezpieczniej dla komfortu Mocodawców jest, gdy w przypadku dochodzenia roszczeń z tytułu nieważności powodami są oboje byli małżonkowie.
W przypadku samych tylko nadpłat problem rozwiązuje zwykła cesja.
A w przypadku roszczeń z nieważności moim zdaniem nie ma współuczestnictwa koniecznego i jeden z byłych małżonków również może samodzielnie wytoczyć powództwo (zwłaszcza jeżeli dysponuje umową zwolnienia z długu zawartą z bankiem i cesją wierzytelności – jeżeli chce dochodzić całej kwoty, a nie połowy). Możliwym jest jednak, że taka sprawa będzie musiała się oprzeć o Sąd Najwyższy.
I na koniec jeszcze jeden problem. Czy z punktu widzenia tego drugiego małżonka, który nie chce przystąpić do sprawy w charakterze powoda, warto jest zmienić zdanie?
Moim zdaniem z całą pewnością tak. Umowa kredytu to wspólny problem. Optymalnie jest doprowadzić do wyroku stwierdzającego, że umowa nie istnieje, ponieważ to oznacza brak zobowiązań obu kredytobiorców. Umowa cesji, czy podział majątku wobec banku nic nie zmienia i kredyt jest cały czas problem obu stron, a nie tylko tej spłacającej. Cesja to tylko przelew wierzytelności, zaś podział majątku zgodnie z orzecznictwem obejmuje aktywa, a nie długi. Gdyby drugi kredytobiorca przestał spłacać kredyt, to oboje byli małżonkowie mają problem.
Ponadto, jeżeli przyjąć by wywody Sądu Najwyższego na tle umowy pożyczki i uznać, że tylko jeden były małżonek może być stroną umowy, to zawsze lepiej być stroną postepowania, w którym zapadnie wyrok, nas dotyczący. Jeżeli wyrok odnosił się będzie do mnie, to zdecydowanie wolałabym mieć wiedzę i wpływ na postępowanie.
